Тут ніколi не высахнуць слёзы

Ціха цвіце лета. Цячэ велічная Дзвіна, радасна коціць насустрач ёй свае хвалі, агінаючы валуны, Дзісёнка. Стаіць векавы горад, залячыўшы раны вайны, але ўзвышаюцца руінамі дамы даваеннага быцця і не даюць змоўкнуць памяці і болю страт. Так чулліва распачалі жалобны мітынг 14 чэрвеня Аляксей Астукевіч і Ганна Квіт у асабліва трагічным месцы Дзісны, дзе ніколі не высахнуць слёзы яе жыхароў. 

80 гадоў таму тут, дзе застылі ў задуменні гонкія сосны, таксама стаялі людзі. Толькі не ў адзенні і абутку, як усе цяпер, а голыя, босыя, асуджана гледзячы смерці ў вочы. Хтосьці вырашыў, што яны не дастойны жыць. Ад варожых куль у зямлю палеглі 3 800 ні ў чым не вінаватых мірных жыхароў Дзісны яўрэйскай нацыянальнасці. 
Схіліць галовы і выказацца пра агульны боль і вечна жывую памяць сабраліся дзісненцы і госці: кіраўніцтва раёна, прадстаўнікі Полацкага пагран- атрада, Саюза беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб’яднанняў і абшчын, духавенства, працоўных калектываў, у тым ліку Полацкай гарбальніцы на чале з галоўным урачом, ураджэнцам Дзісны Аляксандрам Стома, студэнты і рэктарат Віцебскага дзяржуніверсітэта імя П. М. Машэрава. 

У жалобнай тэатральнай пастаноўцы юных дзісненцаў, эмацыянальным аповядзе вядучых нібы ажывалі падзеі тых страшных дзён. Прысутным нагадалі, якой густанаселенай была вуліца Полацкая ў Дзісне. У асноўным тут жылі яўрэі: разумныя і працавітыя людзі, добразычлівыя суседзі, надзейныя сябры. У чэрвені 1941 года тэрыторыю акупіравалі нямецка-фашысцкія захопнікі і адразу прыступілі да зверскай расправы над мірным насельніцтвам. Ужо ў кастрычніку арганізавалі прымусовае пасяленне, абнесенае калючым дротам. Каля дзесяці сем’яў тулілася ў кожным доме. На рукавах, як пракажоныя, насілі меткі – шасціканечную жоўтую зорку. 

Нядзельным днём 14 чэрвеня 1942 года яўрэяў вывелі за горад, загадалі выкапаць дзве ямы глыбінёй чатыры метры, шырынёй – пяць і даўжынёй 60 метраў. Паліцаі, выстраіўшыся ў два рады, утварылі калідор. Паблізу размясціліся кулямётчыкі і аўтаматчыкі. Пад канвоем да ям падводзілі па пяць чалавек. Ім загадвалі распранацца і ўзыходзіць на пакладзеныя з дошак шчыты, пасля адкрывалі агонь. Канвеер смерці працягваўся ўвесь дзень. Крыкі і галашэнні няшчасных чулі за некалькі кіламетраў у навакольных вёсках. У засыпанай яме аказаліся і параненыя, і пахаваныя зажыва. Зямля хадзіла хадуном некалькі дзён. Пасля з пяску стала праступаць кроў. Карнікі загадалі засыпаць магілы вапнай. Узгорак ператварыўся ў маналіт. Па сведчанні мясцовых жыхароў, доўгі час глеба тут вылучалася ярка-барвовым колерам.  

Пра трагізм даты не толькі ў гісторыі горада Дзісны, але і ўсёй Беларусі нагадаў старшыня Міёрскага райвыканкама Ігар Кузняцоў: 
– Яны хацелі жыць і быць шчаслівымі, але такую магчымасць у іх забралі фашысцкія карнікі. З пары жудасных чэрвеньскіх падзей колькасны склад жыхароў Дзісны так і не ўзнавіўся. Горад застаўся самым маленькім у Беларусі і налічвае 1 400 жыхароў. Галоўнае для ўсіх цяпер – зберагчы мірнае неба над галавой. Вывучаючы гісторыю Вялікай Айчыннай па кнігах і аповядах дзядоў, якія былі яе ўдзельнікамі і відавочцамі, мы заўсёды памяталі, што ў той вайне загінуў кожны трэці беларус. Цяпер, калі многім хочацца зрабіць выгляд, што не было тых зверстваў, наш святы абавязак – выхаваць дзяцей і ўнукаў так, каб не дапусціць падобных трагічных старонак у гісторыі. 

Рэктар Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта П. М. Машэрава Валянціна Багатырова звярнула ўвагу, што ў працэсе падрыхтоўкі высокаматываваных спецыялістаў, якія гатовы вырашаць важныя задачы для развіцця дзяржавы, вялікая ўвага надаецца станаўленню перш за ўсё ЧАЛАВЕКА. Прыстойнага, разумнага, які ведае значэнне гістарычных сімвалаў, здольны суперажываць і не ідзе на паваду ў тых, хто можа здрадзіць сваёй Айчыне. Як заўважыла Валянціна Васільеўна, моладзь павінна ведаць, што для жыхароў многіх з 30 краін, якія ваявалі на тэрыторыі Савецкага Саюза, вайна не закончылася 9 мая 1945 года. Яна працягваецца. Недарэмна многія еўрапейскія дзяржавы адзначаюць Дзень памяці і прымірэння. Наш святы абавязак – цаніць мір і не забывацца. 

Сярод прысутных жыхар Дзісны Дзмітрый Шавякоў. Прывёз у жалобнае месца дачушку Вераніку, якая скончыла чацвёрты клас. На думку шматдзетнага таты, ужо ў такім юным узросце неабходна ўсведамляць, якой страшнай цаной набыты для нас мір і свабода. Прадстаўнік Саюза беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб’яднанняў і абшчын, каардынатар музейна-выстаўнай дзейнасці Аляксандр Нялюбаў (фота на 1-й стар.) лічыць важным, што ў прысутнасці школьнікаў і студэнтаў узгадалі не проста лічбы, а апошнія хвіліны пахаваных тут людзей. Такое не забываецца. 

Спіс ахвяр генацыду надта доўгі, але не ўвесь, устаноўлены імёны толькі 868 чалавек. У памяць пра ўсіх загінулых па ініцыятыве нераўнадушнага жыхара Дзісны Эдуарда Цярэшкі адкрылі мемарыяльны знак «Звон».  
На мітынгу ўзгадалі і ахвяр вайны, якія загінулі ў Дзісне і знайшлі вечны спачын у дзвюх брацкіх магілах непадалёк ад яўрэйскага пахавання. Нямецка-фашысцкія захопнікі не шкадавалі ні жанчын, ні старых, ні дзяцей. У горадзе ўстанавілі акупацыйны рэжым, які распачаўся арыштамі і расстрэламі партыйна-савецкага актыву і мірных жыхароў. Каб запужаць насельніцтва і зламіць волю да супраціўлення, 5 чэрвеня на гараджан зрабілі аблаву. Кожнага пятага расстралялі. Адных павешалі на плошчы перад мясцовым клубам, другіх – спалілі. У жніўні 1941 года моладзь стварыла падпольную арганізацыю. 

Пад’ём партызанскага руху прыпаў на вясну – лета 1942 года. Дзісна знаходзілася ў нямецкім катле, вакол была партызанская зона. З ростам супраціўлення з боку насельніцтва захопнікі ўсё часцей праводзілі карныя аперацыі. Усяго ў гады вайны на тэрыторыі Дзісненскага раёна знішчылі каля 4,5 тысячы чалавек, яшчэ 8 тысяч сагналі ў рабства. Тых, чые прозвішчы значацца на магілах № 5709 і № 5706, фашысты абвінавацілі ў дапамозе партызанам і расстралялі ў 50 метрах ад масавага пахавання яўрэяў. 

Наталія СТАНКЕВІЧ
Фотарэпартаж Казіміра БЛАЖЭВІЧА